Thijs van de Manakker

Rakuvaria


Om de twee jaar met Pinksteren wordt door Ed en Ine Knops in Sevenum het Rakuvaria-life festival georganiseerd. In 2007 werd ik er voor het eerst gevraagd een ijzeroven te voeren, ik heb die toen in m'n eentje gedaan, met deelnemers en publiek aan de blaasbalgen. In 2009 heb ik weer een oven gedaan en toen waren er twee leden van mijn in 2005 zo jammerlijk opgeblazen ijzerploeg aanwezig om me te helpen : Syl Deggens en Joost Vink. Hierna heeft Ed het in de vorm van een workshop gegoten. 2011 was de eerste keer dat ik zo'n workshop gaf. Ik had de leden van mijn HOME ijzerploeg aangeschreven om me te helpen, maar een aantal van hen bleek met Pinksteren al een ijzeroven in Home te doen. Gelukkig kozen er toch een paar mijn kant, Reinhard Rubenkamp en Peter van de Wiel, en ook Gabs de Rooij was aanwezig, eigenlijk heeft zij nooit in de ploeg gezeten, maar door middel van het vuur, is zij toch al weer heel wat jaartjes met mij verbonden. Alle drie hadden hun eigen materie meegenomen, Reinhard het zilver, Peter hoorn en been en Gabs haar vuurstenen en stalen, waar ze vuur mee sloeg. De bedoeling was, dat ze mij tussendoor zouden helpen aan de oven of het smidsvuur, maar dat bleek nauwelijks nodig, de deelnemers aan de workshop waren zeer gemotiveerd! In totaal waren er 11 deelnemers, van (heel) jong tot oud.

Zaterdag ochtend rond een uur of tien werd begonnen met leem trappen, een fraai gezicht de hele club met de blote voeten in de modder aan't dansen, een mooie manier om kennis te maken met elkaar en de andere materie ! Het zand dat gebruikt werd om de leem te mageren was vulzand, dat ik hier had liggen, gewoon rood zand, hele fijne ronde korrels. Normaal gebruik ik daarvoor scherp zand, metselzand, ook wel Maaszand of Reinzand genoemd.Verder werd stro gebruikt. Na uitgelegd te hebben hoe de leem te kneden en te mengen, hadden de cursisten al snel de eerste twee ringen liggen. Tijd voor vuur erin om de leem wat te drogen, zodat hij niet inzakte.


Het vuur werd op authentieke wijze door Gabs ontstoken, met haar vuurstaal sloeg zij vonken uit de vuursteen in de tondel die, gewikkeld in berkenschors, gezamelijk werd aangeblazen tot vlammen....

Na een half uurtje waren de ringen genoeg gedroogd om er weer twee op te kunnen leggen zonder dat ze in zouden zakken, maar eerst werd er een bodem ingelegd, zoals gewoonlijk schuin naar voren richting slakkengat, op 6 uur. Op tien centimeter boven de bodem de twee blaasgaten op 3 uur en 9 uur.Ook al was het een workshop, wilde ik het toch een experiment laten zijn en dus werd er èèn faktor gewijzigd en wel de inblaashoek van de tuyères.


Normaal heb ik de tuyères horizontaal recht tegenoverelkaar op 10 cm boven de ovenvloer, zo'n 9cm in de oven, er is dan 20 cm ruimte tussen de buizen. Er werden nu dus twee stukjes rondhout van 27mm onder een hoek van 22 graden, schuin naar beneden en ook een beetje richting slakkengat gelegd. Een van de deelnemers Janneke Zuyderwyk, had meteen door waar deze faktor wijziging op gebaseerd was: de ovens van de ijzermakers uit Amerika, waar ironsmelting de laatste tijd een rage is geworden. Ik hoefde haar eigenlijk niets te leren, ze had zelf al een aantal ovens gedaan en was als archeoloog betrokken bij de opgraving van een aantal Romeins inheemse ijzerovens in Apeldoorn en in het Coda museum aldaar staat een half doorgeslepen oven van mij uit 1999, wat kan de wereld klein zijn..... De verwachting was, dat door de buizen schuin naar beneden te plaatsen de hitte op de bodem wat hoger zou zijn en dus de slak ook wat dunner en dat deze daardoor beter naar buiten zou vloeien.


Binnen een paar uur hadden we de hoogte van de in te bouwen ring bereikt en na nog een paar ringen erop werden we door Donar met een flinke regenbui naar binnen gejaagd onze tenten in. Toen het voorbij was werd begonnen met het roosten van het erts. Het erts, aangeleverd door Peter van Dijk, komt uit Stiphout, maar ik weet niet uit welke bank.Het is hetzelfde erts, als wat onder het monumentje bij brug kamp ligt.

Het zijn duidelijk twee soorten, de ene lijkt erg op het oer van de Enselaar niet al te hard, donker oranje bruin en de andere is keihard met allemaal holle ruimtes. Ik had gekozen voor het Enselaar type. Na het roosten bleek dit erts erg zacht te zijn, je kon het gemakkelijk met de blote handen te breken, het viel bijna vanzelf uit elkaar. Na die felle regenbui leek de oven wel wat scheefgezakt, hij werd verder afgebouwd en door Max en z'n vader verfraait met lemen versierselen.

Reinhard trok zijn zeil erover heen en de hele verdere avond en nacht werd de oven droog gestookt met hout, iedereen er gezellig omheen.
De volgende morgen schrok ik, toen ik in de oven keek, de binnenwand was behoorlijk afgebladderd en bovenaan vielen er stukken uit. Ik kreeg meteen het gevoel dat dat aan het afmagerzand moest liggen, geen scherpe korrel, geen grip, nooit meer doen.... De afgebladderde stukken erafgeslagen, de losse stukken eruit en alles gerepareerd met leem, deze keer afgemagerd met scherp zand, toch vertrouwde ik de oven niet genoeg om het bovenstuk eraf te tillen om de tuyères in te bouwen.De twee tuyères werden dus van boven ingebouwd zonder het bovendeel te verwijderen, een hele klus vooral van wege die hoek van 22°. Daarna werd het vuur ontstoken en zo'n 2 uurtjes met hout gevoed.
Om 11:20u ging de eerste emmer houtskool erin.

De ijzeren vulemmer heeft een inhoud van 6 L houtskool, weegt 1,5 kg.Op 1/3 van de hoogte een merkteken (deuk) voor 2 L, de hoeveelheid erts, ook 1,5 kg. Er werd met èèn balg per tuyère geblazen met 22 slagen/min. Toen de kolen allemaal aan het gloeien waren, ging de tweede emmer erop en toen dat gloeide nr.3. Nadat het niveau net boven de tuyères bereikt was, werd de oven helemaal gevuld tot bovenaan.


In totaal 11 emmers, dus oven inhoud 66 L. Daarna werd het tempo van de balgen iets verlaagd naar 19 slagen/min, zodat er iedere tien minuten ruimte kwam voor èèn emmer ( 6L ) houtskool en 2 L erts (1,5 KG)


Aldus ging om 11:56u de eerste lading erts erin de tweede om 12:07u..



  • nr. 3 : 12:20u
  • nr. 4 : 12:29u
  • nr. 5 : 12:40u balgen iets verhoogd : 20/min.
  • nr. 6 : 12.50u slakgat geopend, nog geen slak zichtbaar
  • 12:56u eerste slak loopt uit slakkengat.
  • nr. 7 : 13:01u
  • nr. 8 : 13:10u
  • nr. 9 : 13:21u 
    De oven loopt prima, dus het tempo van de balgen nog iets verlaagd naar 17/min. Een mooi moment om mijn staaf over te dragen aan Janneke en haar tot ovenmeester te bombarderen.
  • nr.10: 13:36u nr.11: 13:50u Balgen verhoogd naar 23/min.
  • nr.12: 14:02u
  • nr.13: 14:15u
  • nr.14: 14:25u
  • nr.15: 14:40u
  • nr.16: 15:00u
  • nr.17: 15:05u
  • nr.18: 15:12u
  • nr.19: 15:32u
  • nr.20: 15:42u
  • nr.21: 15:50u
  • nr.22: 16:00u
  • nr.23: 16:06u
  • nr.24: 16.16u
  • nr.25: 16:28u Balgen nog verder verhoogd 32/min, is erg hoog, niet goed voor het ijzer !
  • nr.26: 16:41u Groot stuk van oven onder bij slakkengat afgebroken, meteen gerepareerd.
  • nr.27: 16:48u Tempo balgen verlaagd 28/min, daarna weer harder.
  • nr.28: 16:54u
  • nr.29: 17:05u
  • nr.30: 17:15u
  • nr.31: 17:29u
  • nr.32: 17:33u
  • nr.33: 17:47u Balgen naar 24/min.
  • nr.34: 17:56u
  • nr.35: 18:08u
  • nr.36: 18:24u
  • nr.37: 18:35u
  • nr.38: 18:48u
  • nr.39: 19:07u
  • nr.40: 19:26u De temperatuur van de oven is veel te hoog, sterretjes van verbrandend ijzer !! Langzamer blazen !!
  • nr.41: 19:34u
  • nr.42: 19:59u Laatste ertsgang.
  • 20:10u Een emmer houtskool. 20:51u Gestoptmet balgen.  


We hadden een ijzeren draagring ingebouwd, ong. 15 cm boven de tuyères.Met twee stokken onder de haken aan de draagring gestoken, trachtten Reinhard en ik het bovenste deel van de oven op te tillen.....

 
..... alleen de ring kwam omhoog, de rest verbrokkelde in duizenden gloeiende stukjes en viel in en langs de oven..... dansend en springend ontsprongen wij de dans ! Door het verkeerde afmagerzand (afgeronde korrel i.p.v. scherpe korrel) te gebruiken had de ovenwand totaal geen samenhang en viel uit elkaar.

De ingebouwde ring, hoewel al verschillende keren zonder slijtage gebruikt, was nu behoorlijk geoxideerd.
Alles werd veilig aan de kant geschoven en de brokstukken werden uit de oven gevist.Met de wolfhaak werd geprobeerd de wolf omhoog te trekken, maar hoe hard ik ook trok, ik kreeg hem niet los van de bodem.

Daarom, van bovenuit met de staaf de bodem rondom los van de wand geslagen en zo de hele zaak gelicht, de bodem met daarop de gestolde slak en daarweer bovenop het sproeiende ijzer.


De wolf 9,5 kg.op de ovenrestanten af laten koelen en de volgende morgen los gehakt van de bodem, waarbij hij in twee stukken brak: 5,9 kg en 3,6 kg.

 

De cursisten hadden kennelijk goed opgelet en geleerd bij de ovenbouw de dag daarvoor, want ze hadden slechts enkele woorden nodig om in een mum van tijd een smidsvuur te bouwen, waar het grootste stuk wolf inpaste.

 

Dit ijzer werd verschillende keren verhit en bewerkt, maar bij het smeden brokkelde het steeds verder af, zodat het tenslotte als "onsmeedbaar" aan de kant werd gesmeten.


Omdat het publiek mijn aandacht vroeg en de workshoppers inmiddels zelf ook behoorlijk verhit waren geraakt, liet ik het smeden van het kleinere deel van de wolf geheel aan hen over.


Ik heb helaas niet meer gezien hoe ze het deden, maar ze wisten het tot een blok van 2,2 kg te comprimeren.
In totaal werd er in 8 uur tijd 42 x 1,5 kg = 63 kg erts en 63 kg houtskool doorgejaagd.


Ik heb het idee, dat deze oven veel te heet geweest is, normaal (met twee Horizontaal geplaatste tuyères) blazen we met twee balgen 14 slagen per minuut, 2 x 36 L x 14 = 1000 L. /min. Met deze hoeveelheid lucht zakt de oven iedere 10 min.


èèn ertsgang: 8 L. (6 L. houtskool en 2 L. erts) en nestelt het ijzer zich tussen de twee tuyères en blijft daar hangen. Nu, met de tuyères 22° schuin naar beneden, zakt de oven iedere 11 min. èèn ertsgang, hoewel na de 11e ertsgang het tempo van de balgen verhoogd is naar 23 slagen/min. = 1660 L. /min. en van de 25e gang tot 33e zelfs naar 2000L./min.


Dus anderhalf tot tweemaal de normale hoeveelheid lucht en tòch nog een (iets) tragere zaktijd ! Doordat de de tuyères schuin naar beneden gericht waren, heeft het ijzer zich op de bodem genesteld midden in de hete limonietslakkensoep ! Dat kan nooit goed zijn voor het moerasijzer, zoals bleek bij het smeden van het eerste stuk ijzer, het liet zich niet smeden en brokkelde steeds uitelkaar. Ik ben bang, dat ook het kleinere stuk uit elkaar zal springen als er hard op geslagen wordt !